Niềm tin về đạo đức
Tiêu đề: Chúng ta đang vô thức tham gia một trò chơi được thiết kế để mình không bao giờ chiến thắng.
Bạn có từng suy ngẫm, liệu rằng chúng ta đang sống trong một trò chơi được thiết kế để phần lớn mọi người không bao giờ chiến thắng? Từ khi sinh ra, ta đã được dạy rằng nếu chăm chỉ học hành, tuân thủ quy tắc, làm việc chăm chỉ, biết cố gắng và nỗ lực không ngừng thì sớm muộn cũng sẽ đạt được thành công. Nhưng điều không ai nói cho bạn biết là tất cả những lời dạy đó được xây dựng trên một sân chơi mà luật lệ đã thuộc về tay những người viết ra nó từ trước. Và mục tiêu của họ là giữ cho số đông luôn ở dưới đáy. Họ là người đặt ra quy tắc thế nào là thành công, thế nào là thất bại, thế nào là “đáng sống”. Còn phần còn lại của thế giới, là chúng ta, chỉ được dạy cách tuân theo. Mỗi người sinh ra đều bị cuốn vào vòng xoay học hành, làm việc, cống hiến, cạnh tranh, cố gắng… với niềm tin rằng, nếu đủ giỏi và đủ nỗ lực, thì rồi cũng sẽ đến ngày thành công. Nhưng sự thật thì không phải như vậy.
Trò chơi này rất tinh vi ở chỗ là nó khiến mọi người tình nguyện tham gia mà không hề hay biết rằng họ không bao giờ có thể thắng. Nó còn khéo léo khiến bạn tin rằng mỗi khi bạn thất bại, lỗi là do bạn chưa đủ giỏi, chưa đủ nhanh, chưa đủ nỗ lực, chưa đủ thông minh, chưa biết cách tận dụng cơ hội, chứ không phải lỗi là do trò chơi này. Và thế là bạn lại tiếp tục cố gắng. Bạn tiếp tục học thêm, làm thêm, đọc thêm, thức khuya hơn, chăm chỉ hơn. Bạn dốc cạn sức lực để chứng minh rằng bạn có thể ngoi lên được trong cái trò chơi đó. Nhưng càng cố, bạn càng chìm sâu hơn. Không phải vì bạn kém cỏi, mà vì bạn đang chơi trong một hệ thống không được thiết kế để bạn thắng.
Điều đáng nói là chính sự cố gắng của bạn lại là thứ làm cho trò chơi đó tiếp tục vận hành. Khi bạn làm việc chăm chỉ hơn, thì guồng máy hưởng lợi là những người thiết kế trò chơi. Khi bạn cố gắng cạnh tranh với người khác, thì bạn vô tình tiếp tay cho cuộc đua không có vạch đích, nơi mà người thắng không phải là bạn, mà là những kẻ sở hữu đường đua. Khi bạn phát triển bản thân để trở thành người giỏi hơn, làm được nhiều việc hơn, gánh được nhiều trách nhiệm hơn, thì phần thưởng lại không chia đều, mà chảy về những tầng lớp đã ngồi sẵn trên đỉnh tháp. Họ không cần bạn thắng, họ chỉ cần bạn tiếp tục cố gắng. Vì nếu tất cả mọi người đều ngừng tin vào giấc mơ leo lên, thì cả hệ thống sẽ không còn lý do tồn tại nữa.
Đó là lý do vì sao mọi khẩu hiệu ngoài kia đều thúc đẩy bạn phát triển bản thân, dấn thân, nỗ lực. Nghe thì đúng, nhưng không ai nói thật rằng dù bạn có giỏi đến đâu, bạn vẫn chỉ đang di chuyển trong một không gian đã được khóa kín. Và kết quả là bạn sẽ cạn dần từng giọt ý chí. Đến khi luật chơi bắt đầu đổi, khi cơ hội thực sự xuất hiện, bạn đã không còn đủ sức để bước tiếp. Bạn đã tiêu hết niềm tin và năng lượng vào một ván cờ không bao giờ cho bạn chiến thắng. Và bạn bị loại khỏi cuộc chơi trong khi vẫn tin rằng lỗi là do mình không đủ tốt.
Bạn có thể phản biện rằng vẫn có những người đi lên từ tầng lớp thấp và trở nên rất thành công ngay trong thời bình, không cần chờ đợi cuộc cách mạng hay sụp đổ gì cả. Đúng vậy. Có những người như thế. Nhưng nếu bạn nhìn kỹ, đó là những trường hợp vô cùng đặc biệt, hiếm hoi và gần như không thể nhân rộng. Và nếu bạn thật sự đi sâu, bạn sẽ thấy rằng phần lớn thành công đó đến từ yếu tố may mắn, gặp đúng người, đúng thời điểm, đúng biến cố thị trường, đúng kẽ hở trong hệ thống. Họ thành công không phải vì hệ thống cho phép, mà vì hệ thống không kiểm soát được. Họ giống như những người trúng số độc đắc.
Thực tế là hệ thống không sợ những người đó. Vì số lượng họ quá ít để có thể gây nguy hiểm. Trái lại, hệ thống còn rất khôn ngoan khi đem những người này ra làm hình mẫu truyền cảm hứng. Họ nói: “Thấy chưa, bất cứ ai cũng có thể thành công nếu đủ kiên trì và nỗ lực.” Nhưng đó là một ảo ảnh có tính toán. Nó khiến đám đông tiếp tục tin rằng họ cũng có thể làm được, dù xác suất thật sự gần như bằng không.
Tôi cũng từng tin như vậy. Tôi cũng từng nghĩ rằng chỉ cần mình thật sự sống đúng, làm việc chăm chỉ, giữ đạo đức, phát triển bản thân, thì rồi sẽ được đền đáp. Nhưng khi nghiêm túc đi sâu vào, khi bắt đầu quan sát nghiêm túc, tôi thấy phần lớn những người làm đúng như hệ thống dạy đều chỉ đạt được mức đủ ăn đủ sống. Họ là những người tử tế, chăm chỉ, kiên trì, có đạo đức và trách nhiệm, nhưng họ chỉ sống ổn, không nghèo, không khổ, nhưng cũng không thể bứt phá. Vượt trội lắm thì họ có thể khá giả và dư ra chút ít, nhưng để đạt được tự do, bứt khỏi guồng quay, thì gần như không.
Những người thực sự thành công trong thời bình, hầu hết là bất quy tắc. Hầu hết chính bản thân họ cũng không thể hiểu rõ sự thành công đó, nó hầu như phụ thuộc rất lớn vào những điều ngoài tầm tay, và hầu như là họ không thể tái lập lại sự thành công bước ngoặt đó nhiều lần, mà chỉ có thể duy trì và giữ gìn thành quả thôi. nếu bạn nghe theo lời dạy từ họ hoặc sự lan truyền của hệ thống về họ, bạn chỉ đang tìm bí quyết thành công từ những người trúng số độc đắc. Tôi không khuyên bạn học theo họ. Không ai đi tìm kiếm công thức thành công từ một người mua vé số trúng độc đắc cả. Và sự tinh vi của hệ thống là làm chúng ta tin rằng chỉ cần cố gắng và kiên trì làm giàu cho hệ thống, chúng ta sẽ trúng số độc đắc.
Vậy không có cách nào thực sự để thay đổi sao? Chúng ta sinh ra đã xác định là thua trong trò chơi này sao? Nếu không thể xoay chuyển được thì tôi không nói ra cho bạn biết làm gì, vì điều đó là vô nghĩa.
Câu trả lời là: có. Nhưng không phải theo cách thông thường. Nếu bạn chú ý quan sát và tìm hiểu về lịch sử, bạn sẽ hiểu rằng các trò chơi chắc chắn sẽ tới lúc sụp đổ luật và sẽ bị luật mới thay thế. Trong thời điểm chuyển giao này là cơ hội thực sự cho bạn. Câu hỏi là, làm sao để nhận biết được thời điểm đó đang đến gần? Và bạn sẽ chuẩn bị cho nó như thế nào? Những điều đó, chúng ta sẽ cùng đi tiếp trong phần sau.